شناسنامه تفسیر

نام معروف: تفسیر القرآنی للقرآن
مؤلف: عبدالکریم خطیب
تولد: ۱۳۳۹ق/ مارس ۱۹۱۰م
وفات: ۱۴۰۶ق/۱۹۸۵م
مذهب: سنی شافعی
زبان: عربی
تاریخ تألیف: ۱۳۸۶
تعداد مجلدات: ۱۶ جلد
مشخصات نشر: قاهره، دار الفکر العربی، چاپ اول، ۱۳۸۸ق، قطع وزیری.
 
معرفی مفسر و تفسیر
خطیب متفکر اسلامی معاصر، و محقق تقریب گرای معروف، و مفسر برجسته دوران معاصر است، اسم کامل او، عبدالکریم محمود یونس الخطیب است. وی در ۱۷ مارس ۱۹۱۰م، مصادف با ۱۳۳۹ قمری در روستای صوامعة غرب وابسته به مرکز طهطا بخش جرجا، استان سوهاج از کشور مصر به دنیا آمد.
 
تحصیلات ابتدایی خود را در همان روستا آموخت، به حفظ قرآن کریم روی آورد، آن گاه در سال ۱۹۲۵م به مدرسه معلمین در شهر سوهاج رفت و در سال ۱۹۲۸م آن را به پایان رساند و در مدارس همان منطقه به معلمی روی آورد. سپس به مدرسه دارالعلوم رفت و در سال ۱۹۳۷م مرتبه علمی گرفت. آن گاه در سال ۱۹۴۲م به مدرسه منیرة به قاهره منتقل شد؛ در این شهر بود که زمینه های رشد او فراهم گردید. سرآغاز آن انتخاب معاونت پارلمانی وزارت اوقاف وزیر وقت علی عبدالرازق بود که زمینه ترقی او را فراهم ساخت.
 
اهمیت کار او در حوزه مطالعات اسلامی بسیار گسترده و ناظر به جریان نواندیشی دینی و اصلاح دینی و نقد فضای سنتی است. در حوزه قرآن پژوهی کارهای بسیار انجام داده که با روش تفسیر ترتیبی و تفسیر موضوعی در حوزه مفاهیم و مسائل مورد احتیاج قابل توجه است. وی در زمینه زندگی پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم)، مسائل اقتصادی، معارف قرآنی و مسأله اعجاز قرآن، تألیفاتی دارد. افزون بر تفسیر معروف، بیش از پنجاه کتاب تألیف کرده است، از آن جمله:
 
سد باب الاجتهاد و ما ترتب علیه. القصص القرآنی. * التعریف بالإسلام فی مواجهة العصر. الحدود فی الإسلام. * الیهود فی القرآن. * أیام الله. * المهدی المنتظر و من ینتظرونه. * الدعوة الوهابیة، ۱۳۷۹ه (ط ۲: ۱۳۹۴ه) * .(قضیة الألوهیة بین الفلسفة والدین. فی کتابین: الأول الله ذاتا و موضوعا والثانی الله و الإنسان) * القضاء و القدر بین الفلسفة و الدین. * إعجاز القرآن در دو کتاب: (الإعجاز فی دراسات السابقین)، (الإعجاز فی مفهوم جدید) * من قضایا القرآن. * المسیح فی التوراة و الإنجیل و القرآن. * النبی محمد(صلی الله علیه و آله و سلم) إنسان و نبی الأنبیاء. * عمر بن الخطاب الوثیقة الخالدة للدین الخالد. * على بن أبی طالب(علیه السلام) بقیة النبوة و خاتم الخلافة. * الخلافة و الإمامة * السیاسة المالیة فی الإسلام. الدین ضرورة حیاة. * الإسلام فی مواجهة المادیین الملحدین. * الإنسان و الشیطان. * التصوف والمتصوفة. * مسلمون و کفى. سید أبو الضیف مدنی، کتابی در شرح حال او نگاشته است.
 
در نهایت عبدالکریم خطیب پس از بیماری طولانی در ماه صفر خیر سال ۱۴۰۶ق، موافق با تشرین ثانی سال ۱۹۸۵م، دار فانی را وداع گفت.(1)
 
در این میان، تفسیر او بیش از سایر آثار، مورد بحث و جنجال قرار گرفته است. زیرا وی معتقد است که مسیر استنباط و بهره گیری از قرآن، به کژراهه رفته است و به جای استفاده از خود قرآن در فهم صحیح، به اموری تمسک شده که راه را طولانی تر و نتیجه گرایش به قرآن را برعکس کرده است، تا آنجا که برای جامعه اسلامی، جمود و افتادن در قالب های تنگ فکری و اختلافات مذهبی به ارمغان آورده است.
 
با چنین دیدگاهی، وی به ارائه تفسیری دست می زند که به نظر وی این مشکل را چاره کند و آن بهره گیری از خود قرآن، و برای قرآن است - آن چنان که نام تفسیر را مناسب با این ایده انتخاب کرده است - نه تفسیر قرآن برای ادبیات، هنر، تاریخ، میدان اختلافات مذهبی و منکوب کردن رقبای مذهبی در چنین فضایی است که «خطیب» از روایات در فهم آیه استفاده نمی کند، اقوال مفسرین را مورد توجه قرار نمی دهد، و فهم آیات را در سایه آیات دیگر و محکمات قرآن جستجو می کند. به نکات ادبی و مسائلی از این قبیل کمتر می پردازد. پس از نقل آیه، به تفسیر و پیام آیه اشاره می کند. به مناسبت آیه، به بحث های موضوعی و تحلیل و توصیف مسائل اسلامی اهتمام نشان می دهد.
 
عبدالکریم خطیب، از نویسندگان معتقد به تقریب بین مذاهب اسلامی است و بر همین اساس، تلاش میکند مباحث تفرقه انگیز و اختلافات بی فایده مذهبی را در تفسیر خود جای ندهد و تا آنجا که اقتضا می کند، تنها بیانگر دیدگاه خود باشد نه تعویض و مسخره کردن دیگران. وی، از کسانی است که منکر نسخ در قرآن است، نه نسخ در احکام شریعت ادیان پیشین به احکام شریعت اسلامی، همان طوری که ابومسلم اصفهانی از قدما به آن معتقد بوده است.
 
از سوی دیگر، عبدالکریم خطیب یکی از مفسران اجتماعی است. به این معنا که به نیازهای واقعی عصر عنایت دارد و با نگرش به زندگی انسان در پی دگرگونی های روحی و مادی جامعه اسلامی است. او از اختلاف و درگیری های مذهبی با نگرانی سخن می گوید. از جهل و نادانی و عقب ماندگی کشورهای اسلامی می نالد، مفاسد اجتماعی و انحراف اخلاقی جامعه اسلامی را یکی از مشکلات این جوامع میداند و نگران است. به همین دلیل به راه حل های جدی و اساسی می اندیشد و تفسیر خود را با صبغه اجتماعی و تربیتی دنبال می کند.
 
از امتیازات چاپ این تفسیر، فهرست موضوعات کتاب است که در پایان جلد شانزدهم فراهم آمده و کمک بسیار خوبی برای پژوهشگر است.
 
پی‌نوشت‌ها:
١. منابع: اتمام الأعلام، د.نزار أباظة ومحمد ریاض المالح، دار صادر، ط ۲، بیروت، ۲۰۰۳م . مع رجال الفکر فی القاهرة، مرتضى الرضوی، ط ۴، بیروت، ۱۹۹۸م -۱۳۱۸ق . تتمة الأعلام للزرکلی، محمد خیر رمضان یوسف، دار ابن حزم، م ۱: ۳۱۷. المستدرک على تتمة الأعلام للزرکلی، ج3 ص197
 
منبع: شناخت نامه تفاسیر، سید محمدعلی ایازی، چاپ اول، نشر علم، تهران، 1393ش، صص 466-464